https://www.organy.pro/historia.php?id=1

https://pl.wikipedia.org/wiki/Organy

http://tade.wanclik.free.fr/organy.htm

Organy[edytuj]

Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Ten artykuł dotyczy muzyki. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Organy piszczałkowe

najważniejsze źródła z XIV wieku dotyczą organów w Kętach. Zbudował je w 1381 roku w tamtejszym kościele św. Małgorzaty organmistrz Jan Wanc z Żywca.

wł. organo, fr. orgue

Ilustracja,Skala instrumentu,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/2014_Tarnobrzeg%2C_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Wniebowzi%C4%99cia_NMP%2C_organy.jpg/220px-2014_Tarnobrzeg%2C_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Wniebowzi%C4%99cia_NMP%2C_organy.jpg,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/2015_Nowa_Bystrzyca%2C_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Wniebowzi%C4%99cia_NMP_06.JPG/220px-2015_Nowa_Bystrzyca%2C_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Wniebowzi%C4%99cia_NMP_06.JPG,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/2015_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Marii_Magdaleny_w_%C5%9Acinawce_%C5%9Aredniej_11.JPG/220px-2015_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Marii_Magdaleny_w_%C5%9Acinawce_%C5%9Aredniej_11.JPG,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/%C5%81a%C5%84cut_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_farny_organy_p._jpg.jpg/220px-%C5%81a%C5%84cut_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_farny_organy_p._jpg.jpg,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Organy_Wo%C5%BAniki.jpg/220px-Organy_Wo%C5%BAniki.jpg

Klasyfikacja naukowa

Aerofon piszczałkowy

Klasyfikacja popularna

instrument dęty klawiszowy

Skala instrumentu

Organy w sanktuarium Matki Bożej Dzikowskiej w Tarnobrzegu

Organy z ręcznym miechem w kościele w Nowej Bystrzycy

Prospekt organowy w kościele w Ścinawce Średniej

Organy kościoła farnego w Łańcucie

Organy w Woźnikach

Prospekt organowy katedry w Kamieniu Pomorskim

Organy piszczałkowe – klawiszowy, aerofoniczny, idiofoniczny oraz największy instrument muzyczny; umieszczany najczęściej w kościołach, salach koncertowych, synagogach reformowanych czy aulach.

Organy piszczałkowe są nieporównywalne z żadnym innym instrumentem muzycznym – pod względem rozmiarów przestrzennych, liczby źródeł fal dźwiękowych, sumarycznej mocy emitowanej do otoczenia, dynamiki i bardzo często różnorodności barw i możliwości kolorystycznych, a także pod względem złożoności konstrukcyjnej. W wielu aspektach (głośność, brzmienie, barwa) przewyższają orkiestrę symfoniczną, chociaż na organach gra tylko jeden człowiek. Rozpiętość skali dźwięków dużych instrumentów wynosi ok. 10 oktaw, co jest porównywalne z zakresem dźwięków odbieranych przez ludzki słuch (od 16 Hz do ok. 20 000 Hz), jednakże istnieją organy o jeszcze większej skali.

Organy mają trzy zasadnicze cechy:

· dźwięk jest tworzony poprzez powietrze przepływające przez piszczałki pogrupowane w głosy,

· instrument ma trakturę,

· instrument ma miech.

Organy są głównym celem zainteresowania wyspecjalizowanego działu instrumentoznawstwa oraz instrumentologii, zwanego organoznawstwem. W 2017 kunszt budowy organów i muzyka organowa w Niemczech zostały wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO^[1].

Spis treści

· 1Historia

o 1.1Starożytność

o 1.2Wczesne średniowiecze

o 1.3Pełne i późne średniowiecze

o 1.4Renesans

o 1.5Barok

o 1.6Okres przejściowy, klasycyzm

o 2.1System zasilania

§ 2.2.2Włączniki rejestrowe

§ 2.2.3Urządzenia dodatkowe

o 2.3Traktura

o 2.4Wiatrownica

o 2.5Piszczałki i ich menzury

o 2.6Głosy

o 2.7Szafa organowa

· 3Największe organy piszczałkowe na świecie

o 3.1Organy w Atlantic City Convention Hall, USA

o 3.2Organy w Hali Stulecia

· 4Największe organy piszczałkowe w Polsce

o 4.1Klasyfikacja ze względu na budowę instrumentu

o 4.2Klasyfikacja ze względu na liczbę głosów obsługiwanych ze stołu gry

Historia[edytuj | edytuj kod]

Starożytność[edytuj | edytuj kod]

Pierwowzorem organów były starożytne małe instrumenty dęte, takie jak fletnia Pana i dudy. W wyniku zastąpienia ludzkiego zadęcia systemem hydraulicznym oraz zastosowania wentyli otwierających dopływ powietrza do konkretnych piszczałek powstał pierwszy instrument typu organowego – tak zwane organy wodne – datowane na III wiek p.n.e. Ich konstruktorem był aleksandryjski mechanik i matematyk Ktesibios. Jego instrument nazwano właśnie organami hydraulicznymi – wodnymi, bowiem ciśnienie powietrza było w nich regulowane za pomocą zbiornika z wodą. Były one powszechnie stosowane w starożytnym Rzymie i odznaczały się donośnym dźwiękiem. Używano ich w cyrkach, amfiteatrach i w czasie procesji. Ich wygląd znamy dzięki antycznym mozaikom, obrazom, przekazom literackim i znalezionym fragmentom, ale szczegóły techniczne budowy znane są tylko w ogólnym zarysie.

W bliżej nieokreślonym czasie hydrauliczny mechanizm sprężania powietrza zastąpiono skórzanymi miechami. Znamy datę pierwszego przedstawienia takich organów na obelisku wzniesionym za panowania bizantyńskiego cesarza Teodozjusza I Wielkiego – jest to rok 393 n.e.

Wczesne średniowiecze[edytuj | edytuj kod]

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Meister_des_Bartholom%C3%A4us_1501SteCecile.jpg/220px-Meister_des_Bartholom%C3%A4us_1501SteCecile.jpg

Święta Cecylia, patronka muzyki kościelnej, grająca na portatywie (1501)

W pierwszych wiekach swego istnienia organy były instrumentem wyłącznie świeckim. Kościół, w obawie przed przeniknięciem elementów kultury pogańskiej do liturgii, wykluczał ich udział w muzyce kościelnej. Dopiero papież Witalian, w okresie kryzysu chorału gregoriańskiego, dekretem z 666 oficjalnie wprowadził do liturgii organy do świątyń Kościoła łacińskiego, reorganizując także śpiewy kościelne^[2]. Było to jednak jedynie prawne zatwierdzenie istniejącego stanu rzeczy, gdyż organy rozbrzmiewały w kościołach już wcześniej.

W Europie organy zbliżone do instrumentów znanych nam współcześnie budowane były od V wieku. Powstawały coraz większe instrumenty, a szczytowym osiągnięciem ówczesnego budownictwa organowego są dwumanuałowe (20 zasuw, po 10 piszczałek na każdą, manuały umieszczone prawdopodobnie naprzeciw siebie) organy benedyktyńskiego opactwa Winchester, wzniesione w 980. Do obsługi wymagały one dwóch organistów oraz siedemdziesięciu kalikantów. Organmistrzowie tego okresu nie znali jeszcze podziałów na głosy, zróżnicowania menzuracji, a klawisze nie były naciskane, ale miały formę zasuw.

Pełne i późne średniowiecze[edytuj | edytuj kod]

W czasie średniowiecza, a szczególnie w jego późnym okresie, następował ciągły rozwój budownictwa organowego. Zaczęto wprowadzać nowe rozwiązania techniczne i modyfikować stare. W celu usprawnienia gry wymyślono klawisze obsługujące wspominane wcześniej zasuwy tonowe. Były one jednak bardzo duże i umożliwiały grę jedynie pięściami lub łokciami, wobec tego jeden organista mógł wykonywać na takich organach tylko muzykę dwugłosową.

Dalszym udoskonaleniem było zastąpienie w XIII w. zasuw dźwigniami (klapami), uruchamianymi za pomocą przycisków przypominających klawisze maszyny do pisania. Także w tym samym stuleciu niektóre instrumenty zaczęto wyposażać w klawiatury przypominające już klawiatury współczesne. Początkowo były to trzyoktawowe klawiatury nie ze wszystkimi półtonami oraz z jednakowym kolorem klawiszy diatonicznych i chromatycznych. W XIII w. zaczęto wprowadzać podział na rejestry, a na rycinach z XIV w. można zobaczyć klawiatury z podziałem na klawisze jasne i ciemne. W tym samym wieku pojawia się klawiatura nożna, czyli pedał, wynaleziona przez Loni van Valdekera, oraz skala chromatyczna (pełna tylko w manuale). Pedał pierwotnie rozpowszechnił się tylko w północnych Włoszech, a jego znaczenie było zdecydowanie drugorzędne. Najczęściej nie miał on własnych piszczałek i był pedałem podwieszonym, czyli klawisze pedału były połączone za pomocą linek z najniższymi klawiszami manuału.

Istotnym faktem z punktu widzenia historii rozwoju tego instrumentu jest istnienie w XIV w. w katedrze w Halberstadt organów o trzech manuałach z pedałem. W 1475 w Norymberdze wybudowano organy z klawiaturą nożną (skala A–a) i skróconą najniższą oktawą (bez „czarnych klawiszy”).

W wyniku ciągłego ulepszania mechaniki traktury uległ zmniejszeniu fizyczny trud gry. Możliwe stało się granie palcami, a nie, jak dotychczas, całymi dłońmi.

W wieku XV wprowadzono wydajniejsze miechy kowalskie. W tym samym czasie udoskonalono budowę wiatrownicy, wprowadzając przyrząd umożliwiający otwieranie bądź zamykanie dopływu powietrza do piszczałek konkretnego głosu. Spowodowane to było pojawieniem się kontrastujących z neutralnym brzmieniem pryncypałów głosów imitujących różne instrumenty – głosy te chciano wykorzystywać solowo.

W Polsce pierwsza wzmianka, pochodząca z pierwszej połowy XII w. mówi, że istniały organy na dworze królewskim w Krakowie. W 1340 r. istniały organy w kościele św. Jakuba w Toruniu (miały 22 klawisze w manuale). W 1381 Jan Wanc z Żywca zbudował organy w kościele w Kętach (wiadomo, że miały pedał). Na przełomie XV i XVI w. organy piszczałkowe miały już prawie wszystkie główne kościoły w Polsce.

Renesans[edytuj | edytuj kod]

Około 1500 ostatecznie powstał nowoczesny typ organów, które możemy nazwać renesansowymi. Podstawową cechą tych organów stała się wiatrownica klapowo-zasuwowa lub sprężynowa, co pozwalało na swobodny dobór zróżnicowanych rejestrów. Połączenia między manuałami wprowadzono w XV w., a od początku XVI były dostępne połączenia pedału z manuałem. W organach zaczęto instalować różne dodatkowe urządzenia, takie jak kotły, ptaszki, tremulanty, gwiazdy z dzwoneczkami. Instrument z dwoma manuałami i pedałem stał się normą w większych świątyniach. Rozszerzono skalę manuału do czterech oktaw, a pedału do dwóch.

W międzyczasie do powszechnego użycia weszły portatywy, pozytywy i regały (mniejsze wersje organów) i znalazły zastosowanie głównie w muzyce świeckiej przy kapelach.

W dobie renesansu powstała także koncepcja rozmieszczenia poszczególnych sekcji instrumentu w szafie organowej, zwana Werkprinzip. Zestawiano ze sobą słabszy chórowy Positiv z silniejszym Hauptwerkiem, a sekcje pedałów lokowano po bokach, w wieżach basowych. Sporadycznie pojawiały się sekcje Brustwerk (lokowana nad stołem gry) i Kronwerk (umieszczana na samej górze szafy).

W czasie odrodzenia miał miejsce duży rozwój budownictwa organowego, jeśli chodzi o liczbę budowanych instrumentów i ich jakość.

Dla organów renesansowych charakterystycznym głosem jest cymbał. Był on szeroko stosowany, często w dwóch odmianach większego i mniejszego. Ewenementem, niemającym miejsca w żadnej innej epoce, jest cymbał niestrojony, zwany polskim, którego pojedyncza piszczałka składała się z nogi i włożonych do niej niestrojonych piszczałek, najczęściej sześciu. Miał on za zadanie wywoływać specyficzne szumy i swoiste podzwanianie. W 1525 r. wynaleziono i zaczęto wprowadzać miech klinowy. Niedługo później organy w kościele Mariackim w Gdańsku otrzymały 21 takich miechów.

Pozycja organów jako instrumentu liturgicznego umocniła się w dobie reformacji. Nowo powstały chorał luterański wymagał prowadzenia śpiewu za ich pomocą i przy ich akompaniamencie. Przyczyniło się to do rozwoju nowych form muzyki organowej, takich jak preludia chorałowe, chorały organowe i fantazje organowe, służących do wprowadzania zboru w charakter pieśni, jej tonację i melodię. Do realizacji powyższych form potrzeba było rozbudowanej sekcji pedałowej, często z mocnym, solowym głosem językowym.

Kościół rzymskokatolicki pozostał wierny swej gregoriańskiej tradycji muzycznej, ale utrwalono praktykę wykonywania alternatim, czyli przeplatania śpiewu instrumentalnymi, organowymi wstawkami. W owym czasie powstało też wiele nabożeństw pozaliturgicznych, w których rola organów była już wiodąca.

Barok[edytuj | edytuj kod]

Barokowy prospekt organów w kościele św. Marcina w Weingarten

To, co nazywamy organami barokowymi, w swej charakterystyce wynika bezpośrednio z organów renesansowych. Organmistrzostwo czasów baroku nie wniosło diametralnych zmian w podstawy techniki budowania instrumentu, ale wiedza na ten temat została pogłębiona, a myśl konstruktorska – udoskonalona.

Charakterystyczne jest dla doby baroku rozczłonkowywanie przestrzennej architektury instrumentu. Odstąpiono od budowania zwartej konstrukcji z czytelnym rozmieszczeniem sekcji. Zaczęto budować fantazyjne formy architektoniczne, także wieloszafowe. Powodowało to niekiedy potrzebę prowadzenia traktury na dużych odległościach i w skomplikowanym układzie, co, jak wiemy z zachowanych do dziś przykładów, nie sprawiało trudności ówczesnym budowniczym.

W okresie baroku popularne były dodatkowe rejestry, wzbogacające strukturę brzmienia instrumentu, ale także prospekt, tworzący wraz z wnętrzem sakralnym barokowy Gesamtkunstwerk. Owa orkiestra niebiańska miała w swym składzie ruchome aniołki grające na trąbkach, putta z dzwoneczkami w rękach, wirujące gwiazdy z dzwonkami, kukułki, ptaszki, a także kotły.

Wraz z nastaniem epoki basso continuo organy uzyskały dodatkową ważną rolę. Na nich realizowano bas cyfrowany w utworach wokalno-instrumentalnych przy użyciu głosów krytych i fletowych. Towarzyszenie takiej muzyce wymagało również innego stroju, wobec czego zdarzało się, iż jedna z sekcji (najczęściej pozytyw) była niżej nastrojona lub budowano przesuwaną, transponującą klawiaturę, lub inaczej strojono kilka wybranych głosów. Prowadziło to niekiedy do dublowania (ale tylko z nazwy) głosów w jednej sekcji, co dziś, kiedy strój tych głosów został wyrównany, może się wydawać dziwne. Wówczas jednak te dwa rejestry były strojone odmienne i spełniały dwie funkcje. Jeden wykorzystywano przy solowej grze organów, drugi służył do akompaniamentu zespołowi.

W wieku XVI strój pitagorejski zastąpiono średniotonowym, co wymuszało grę w tonacjach do dwóch znaków. Pod koniec XVII w. zaczęto wprowadzać strój temperowany, ale nadal nie powodowało to ujednolicenia wysokości stroju organów.

Okres przejściowy, klasycyzm[edytuj | edytuj kod]

W baroku ukonstytuował się gatunek organów, który w swych podstawowych założeniach trwał niezmiennie do czasów romantyzmu. Nie można stwierdzić, iż w okresie klasycyzmu zaczęto budować inne organy niż w baroku, o innych rozwiązaniach brzmieniowych i technicznych. Wobec tego nie można mówić o zjawisku organów klasycystycznych. Miały w tej epoce miejsce pewne działania udoskonalające, czy rozszerzające możliwości instrumentu, takie jak powszechne schromatyzowanie wielkiej oktawy, rozszerzenie górnego zasięgu klawiatur, czy wprowadzenie w niektórych kręgach większej liczby głosów wąsko menzurowanych. Jednak autentyczne i znaczące zmiany możemy odnaleźć dopiero w okresie romantyzmu.

Często nie docenia się klasycyzmu w muzyce i budownictwie organowym jako dość krótkiego okresu historycznego (ok. 1760–1820)^[3]. Bezpośrednim tego skutkiem jest fałszywe uogólnienie, jakoby był to czas upadku i stagnacji w budownictwie organowym. Mimo że w wielu krajach nie powstały instrumenty zgodne z zasadami tego stylu, nie sposób przemilczeć dowodów twórczej działalności organmistrzów, w czasach bezpośrednio poprzedzających romantyzm. Wszystkie zachowane do dziś instrumenty, noszące miano klasycystycznych, powstały na obszarze monarchii habsburskiej. Jako przykład można podać organy budowane przez: Johanna Henckego (około 1754) w kościele Trynitarzy w Bratysławie, Valentina Arnolda (1792) w Bańskiej Szczawnicy, Friedricha Deutschmanna (1823) w Matejowicach czy instrument Karla Kuttlera (1848) w kościele ewangelickim im. ks. dr. M. Lutra w Białej Krakowskiej (dziś Bielsku-Białej). Wszystkie wspomniane instrumenty są spadkobiercami założeń podjętych przez Johanna Petera Migendta podczas budowy organów w Berlinie-Karlshorst dla księżniczki pruskiej Amalii Pruskiej (1755). Na ten instrument komponował syn lipskiego kantora, Carl Philipp Emanuel Bach^[4].

Założenia klasycystycznego budownictwa organowego[4]:

1. zazwyczaj instrument dwumanuałowy

2. sekcja główna stanowi zwykle połowę ogólnej liczby głosów (pełna piramida pryncypałowa)

3. sekcja pozytywu, o połowę mniejsza od manuału głównego pod względem liczby rejestrów, brak głosów alikwotowych, przewaga głosów fletowych

4. ograniczona, pozbawiona samodzielności sekcja pedału, rejestry 16’ i 8’, jeden głos 4’ (pryncypał lub flet) oraz 16’ lub 8’ głos językowy

5. liczba głosów fletowych jest równa liczbie głosów pryncypałowych

6. wprowadzenie do dyspozycji głosów wąskomenzurowanych

7. brak lub ograniczona liczba głosów językowych

8. brzmienie poszczególnych typów głosów labialnych zbliżone do siebie (pryncypały zbliżone brzmieniem do fletów a głosy fletowe otwarte zbliżone do pryncypałowych)

9. proporcjonalne wyważenie dynamiki i liczby głosów zasadniczych i alikwotowych oraz mieszanych (równowaga pomiędzy brzmieniem instrumentu w poszczególnych zakresach skali muzycznej)

10. traktura mechaniczna, wiatrownice tonowe (klapowo-zasuwowe), wysoka jakość stopów metali i drewna użytego do budowy piszczałek

Podobne cechy ma, zachowany w stanie niemal oryginalnym, instrument Kuttlera w Bielsku-Białej^[5]. Dodatkową jego osobliwością jest wolnostojący stół gry oraz głos językowy manuału głównego (Klarnet 8’) zbudowany jako głos regałowy (osobna wiatrownica pod wiatrownicą sekcji głównej organów)^[6][7].

Literatura organowa klasycyzmu (Haydn czy Mozart) wydają się być stworzone do wykonywania na tego typu instrumentach. Barokowe mikstury powodują deformacje harmoniczne w przypadku homofonii, a romantyczna homofonizacja brzmienia instrumentu prowadzi do niwelacji selektywności tkanki utworów w stylu galant^[4].

Nawiązanie do klasycyzmu znajdziemy ponadto w samej architekturze prospektu organowego jako: racjonalne proporcje, rezygnacja z rozbudowanej ornamentyki czy oszczędna kolorystyka szafy organowej.

Organy klasycystyczne są dziś instrumentami unikalnymi. Na obszarze Polski zachowały się jedynie nieliczne ich przykłady: organy Kuttlera w Bielsku-Białej, organy Kuttlera w Międzyrzeczu Górnym (niekompletne) i organy Grocholskiego w Rajczy^[4]. Za organy zbudowane w tym stylu uznane być mogą również organy Ostrowskiego (1822) w katedrze w Lublinie i instrument Mielczarskiego w kościele św. Izydora w Marianowie^[8].

Podobnie w przypadku niemieckiego budownictwa organowego, za protoplastę organów klasycystycznych uznać można instrument Bossarta w kościele klasztornym w Weingarten (1722), przebudowanych przez Gablera (1739). Niemieccy i francuscy organmistrzowie mogą poszczycić się również stworzeniem kilku organów klasycystycznych znacznych rozmiarów (trójmanuałowych) i są to np.: organy Englera w Krzeszowie (1757), organy Koeniga w kościele św. Maksymiliana w Düsseldorfie (1755) czy instrument Cliquota (1768) w kościele św. Gerwazego w Paryżu (dwumanuałowe)^[4].

Romantyzm[edytuj | edytuj kod]

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Organy_Ladegasta.jpg/220px-Organy_Ladegasta.jpg,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Pipe.organ.console.arp.jpg/220px-Pipe.organ.console.arp.jpg,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png

Organy w poznańskiej farze, zbudowane przez niemieckiego organmistrza Friedricha Ladegasta

W wieku XIX nastąpił przełom w budownictwie organowym, dotykający w zasadzie wszystkich dziedzin organmistrzostwa. Od ogólnie pojętej estetyki tworzenia instrumentu, poprzez nowe rozwiązania konstrukcyjne, aż po nowe technologie produkcji. Stało się tak z dwóch powodów: dziewiętnastowieczna potężna i nagła industrializacja, rozwój nauki i techniki, oraz poszukiwanie nowych środków wyrazu w muzyce. Te dwa czynniki, które połączone stworzyły nowe możliwości, ale i także potrzeby, spowodowały odejście od budowy instrumentów według wzorców barokowych.

W romantyzmie muzycy, kompozytorzy, twórcy muzyki zwrócili swe zainteresowanie ku różnorodnym i nowym środkom wyrazu. Zmieniło się wyobrażenie o muzyce, jej formie, jak i o jej celowości, oraz ogólnie pojętej estetyce. Sięgnięto po potęgę i bogactwo formy homofonicznej, symfonicznej. Do realizacji tych celów potrzebny był nowy typ instrumentu – organy symfoniczne. Barokowe jasne i lekkie brzmienia zmieniono na ciemne i ciężkie. Znacznie zwiększono obsady głosów niskobrzmiących, projektowano duże sekcje głosów językowych imitujących orkiestrowe instrumenty dęte, wprowadzono do dyspozycji wiele głosów wąskomenzurowanych, które miały za zadanie naśladować instrumenty smyczkowe. Zmieniono znacznie sposób intonacji na bardziej miękki i delikatny (stosując m.in. ząbkowanie rdzeni piszczałek labialnych).

Ważnym rozwiązaniem w organach z trakturą mechaniczną było wprowadzenie tzw. dźwigni Barkera zmniejszającej opór gry, szczególnie przy połączonych klawiaturach. Jako materiał na piszczałki metalowe zaczęto wówczas coraz częściej zastępować stop cyny i ołowiu krzykliwie brzmiącą blachą cynkową.

Realizacji ówczesnej myśli muzycznej sprzyjał postęp techniczny, który nie ominął organmistrzostwa. Nowo wymyślona traktura pneumatyczna (twórca: Prosper-Antoine Moitessier) sprawiała, iż gra na organach stała się łatwiejsza („lżejsza”) niż w poprzednich czasach. Należy wspomnieć o bardzo ważnym aspekcie wprowadzenia traktury pneumatycznej, a potem elektropneumatycznej i elektromagnetycznej. Mechaniczna traktura barokowa była niedoskonała i powodowała, zwłaszcza w większych organach lub przy załączonych kopulacjach (połączeniach) międzymanuałowych, duży dyskomfort w czasie gry. Była po prostu bardzo ciężka. Od czasu zastosowania nowej traktury grało się na organach lekko i łatwo, można było sobie przez to pozwolić na stosowanie w kompozycjach wielu środków, których dotychczas stosować nie było można. Możliwości brzmieniowe romantycznego instrumentu rozszerzały również rozliczne urządzenia dodatkowe, takie jak programowalne kombinacje różnego typu, urządzenie crescendo, a nade wszystko powszechnie budowane szafy ekspresyjne, w których zamykano poszczególne sekcje (Georg Vogler).

Symfonizacja i wszechstronność brzmieniowa nowych organów spowodowała, iż zaczęły być one na powrót instrumentem także świeckim. Bardzo popularne stało się budowanie organów w salach koncertowych, halach wystawowych i kongresowych, zamkach i pałacach szlachty, zakładach pogrzebowych, lożach masońskich, kinach, teatrach. Organy stały się instrumentem tak modnym, iż zaczęto instalować je nawet w synagogach reformowanych.

Stół gry organów w Bristolu, Anglia

Wiek XIX to czas długo oczekiwanych normalizacji parametrów technicznych. Ustalono m.in. wzorcową wysokość stroju, wzorcowe wymiary klawiatur, oraz wzorcową menzurację piszczałek. Jak wiemy, z perspektywy czasu, wprowadzenie Normalmensur Töpfera było dużym błędem.

Okres romantyczny w budownictwie organowym, obok całej swej wspaniałości, był też jednym z dwóch, okresem barbarzyńskiej dewastacji. Powszechny zachwyt nad nowym gatunkiem organów całkowicie zniwelował poszanowanie dla minionych epok; zniwelował poszanowanie dla organów barokowych, ich estetyki brzmieniowej i możliwości technicznych. Poprowadziło to do masowych przebudów organów barokowych na organy romantyczne. Częstokroć polegało to na całkowitym wyrzuceniu instrumentu i wstawieniu zupełnie nowego w starą szafę. Ewentualnie niekiedy wykorzystywano elementy z instrumentu zastanego. Działania tamtych czasów, nie dokonywane przez wszystkich organmistrzów, ale zdecydowanie powszechne, były bezpowrotnym niszczeniem zabytków wysokiej klasy.

Orgelbewegung[edytuj | edytuj kod]

Osobny artykuł: Orgelbewegung.

Orgelbewegung to w języku niemieckim ruch organowy. Niósł on jednak ze sobą tak ogromne zmiany, myśl tak opozycyjną wobec myśli romantycznej, iż wypada tym mianem nazwać osobną epokę w budownictwie organowym.

Inspiratorami ruchu byli Albert Schweitzer i Wilibald Gurlitt, przedstawiający swe tezy na kilku zjazdach w Niemczech, oraz w wielu publikacjach. Ruch ów postulował powrót do traktury mechanicznej, „barokowej” dyspozycji i ostrej intonacji. Przeciwstawiał się wszystkiemu, co zostało wypracowane w duchu romantycznym. Instrumenty symfoniczne popadły w wielką niełaskę. Epoka Orgelbewegung była drugim okresem barbarzyńskiej dewastacji w historii budownictwa organowego. Niszczono, przebudowywano, bądź nawet całkowicie usuwano instrumenty romantyczne.

Istotnym jest to, iż nie od początku postulaty ruchu na rzecz odnowy organów udawało się wprowadzić w pełni. Od lat 20. do 40. realizowano „dyspozycje barokowe”, wyposażone w całą plejadę piskliwych alikwotów, z wykorzystaniem głosów, które z barokiem nie miały nic wspólnego, lecz były romantyczną wizją takich głosów. Podobnie wyglądała sprawa z intonacją, która na początku w ogóle nie została zmieniona, natomiast w późniejszym okresie była przesadnie odzierana z subtelnej delikatności, czasami stawała się wręcz ordynarna. Podobnie wcale nie zarzucono budowania instrumentów z trakturą elektropneumatyczną. Dopiero w latach 50. i 60., a w Polsce dużo później, traktura mechaniczna stała się na powrót w nowych instrumentach czymś powszechnym.

Współczesność[edytuj | edytuj kod]

Niezaprzeczalną myślą przewodnią współczesnego organmistrzostwa i organoznawstwa jest poszanowanie dla dzieł minionych epok. Uzmysłowiono sobie, iż pojęcie, czy coś jest wartościowe, jest względne. Słusznie stwierdzono, iż każdy styl w budownictwie organowym jest znakiem czasów i najwłaściwiej odpowiada muzyce pisanej w owych czasach.

W ostatniej ćwierci XX w. definitywnie powrócono do budowania organów o mechanicznej trakturze gry z klapowo-zasuwowymi wiatrownicami (chyba że zdarzało się, iż nie można było takiej traktury zastosować – wtedy nie odżegnywano się od bardzo precyzyjnej traktury elektromagnetycznej). Wypracowano sposób budowy i intonacji głosów właściwy dla XX wieku. Były to założenia niewątpliwie skierowane ku wzorcom barokowym, ale zdefiniowano je po długotrwałych i dokładnych badaniach – w przeciwieństwie do postulatów Orgelbewegung. Uniwersalizm tych organów polegał na tym, iż były projektowane tak (chodzi tu nade wszystko o intonację i dobór głosów w poszczególnych sekcjach), aby można było na nich, z jak najmniejszymi kompromisami, wykonywać muzykę wszystkich epok.

Pod koniec XX wieku doszli do głosu zwolennicy budowy organów stylizowanych (a być może w dużej mierze także zdeklarowani przeciwnicy organów uniwersalnych). Ruch ów stał się popularny i szybko na całym świecie zaczęły powstawać instrumenty stylizowane na konkretną epokę i szkołę regionalną lub narodową. Przyczyniły się do tego rozwinięte już wtedy badania organologiczne, muzykologiczne, które umożliwiały wiarygodne odtworzenie instrumentu historycznego; oraz bardzo silne prądy w instrumentalistce, które dążyły do jak najbardziej autentycznego wykonawstwa dzieł minionych epok. Stwierdzono, iż instrumenty stylizowane są par excellence predysponowane do wykonywania właśnie takiej muzyki.

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Modern_pipe_organ.jpg/220px-Modern_pipe_organ.jpg,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Organ_blower_02.jpg/220px-Organ_blower_02.jpg,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Organ_manuals.jpg/220px-Organ_manuals.jpg

Elektronika we współczesnych organach piszczałkowych

W dobie chipów i mikroprocesorów nie zapomniano o organach. Dziełem ostatnich lat jest skonstruowanie traktury elektromagnetycznej imitującej trakturę mechaniczną. Wynalazek ten należałoby już sklasyfikować jako nowy typ traktury – trakturę elektroniczną, czy trakturę cyfrową. Traktura ta nie operuje już prostymi stykami elektrycznymi i elektromagnesami. Działa w oparciu o wiele dokładnych cyfrowych urządzeń pomiarowych i siłowych, które z jednej strony badają nacisk na klawisz i jego wychył, z drugiej zaś strony sterują z dokładnością do setnych części milimetra uchyłem klapy tonowej na wiatrownicy klapowo-zasuwowej.

Coraz częściej spotykane są także elektroniczne urządzenia rejestrujące, instalowane bezpośrednio na trakturze, bądź w kontuarze. Działają one w sposób oparty na zasadach MIDI, bądź bardziej skomplikowany i dokładny na podobnych zasadach, jak traktura cyfrowa.

Budowa[edytuj | edytuj kod]

System zasilania[edytuj | edytuj kod]

System zasilania w powietrze składa się w organach z miechów lub dmuchawy elektrycznej, rezerwuaru oraz konduktów, czyli kanałów powietrznych.

Miech[edytuj | edytuj kod]

Miech czerpakowy (czerpak, podawak, pompa) to urządzenie sprężające powietrze i wysyłające je do rezerwuaru celem uzyskania właściwego ciśnienia. Był to najczęściej miech klinowy, obsługiwany przez tzw. kalikanta. Spotyka się, jednak rzadko, grupy miechów czerpakowych, które nie współpracują z rezerwuarem, ale bezpośrednio wysyłają powietrze do wiatrownic.

W przeszłości powietrze do organów było pompowane przez człowieka (zwanego kalikantem) za pomocą pedałów nożnych bądź ręcznie za pomocą korby czy dźwigni. Obecnie do pompowania powietrza stosowane są dmuchawy odśrodkowe napędzane silnikiem elektrycznym.

Dmuchawa[edytuj | edytuj kod]

Dmuchawa organowa z silnikiem elektrycznym

Dmuchawa (wentylator, motor) jest to urządzenie napędzane silnikiem elektrycznym, działające na zasadzie sprężarki odśrodkowej, tłoczące powietrze do rezerwuaru. Od kilkudziesięciu lat dmuchawa zastępuje w organach miechy czerpakowe i pracę kalikanta.

Rezerwuar[edytuj | edytuj kod]

Rezerwuar (magazyn, współcześnie zwany też miechem wyrównawczym) to samodzielny element systemu powietrznego lub element miecha dwuczęściowego (miecha, który jest zbudowany z czerpaka i rezerwuaru). Przyjmuje on powietrze tłoczone przez miech czerpakowy lub przez dmuchawę, magazynuje je i wytwarza odpowiednie ciśnienie potrzebne do zadęcia piszczałek, a także działania innych urządzeń pneumatycznych. Rezerwuar najczęściej buduje się w konstrukcji klinowej lub pływakowej.

Kondukty[edytuj | edytuj kod]

Kondukty są to kanały, którymi powietrze jest przekazywane pomiędzy poszczególnymi elementami systemu zasilania, aż do wiatrownic, czy innych urządzeń wymagających napędu pneumatycznego. Mogą również występować kondukty między wiatrownicą a piszczałką, kiedy ta nie jest umieszczona bezpośrednio nad odpowiednim otworem w wiatrownicy. Wykonywane są z drewna, tektury, ołowiu, plastiku i innych tworzyw sztucznych. Ich przekrój może być prostokątny lub owalny. Szerokość konduktów może wahać się od kilkudziesięciu centymetrów do kilku milimetrów i jest uzależniona od ilości i ciśnienia przesyłanego powietrza.

Stół gry[edytuj | edytuj kod]

Stołem gry nazywamy element organów w którym umieszczone są przyrządy (przełączniki, klawiatury – ręczne i nożne) pozwalające na grę na instrumencie. Wolnostojący, nieprzyległy do szafy organowej stół gry nazywany jest kontuarem. Często, choć nie do końca poprawnie, kontuarem nazywa się także stół gry przylegający do szafy organowej w instrumentach o trakturze mechanicznej.

Klawiatury[edytuj | edytuj kod]

Klawiatury ręczne (manuały) organowe

Manuał (z łac. manus – ręka) – klawiatura ręczna (w najmniejszych instrumentach jedna, największe organy na świecie mają siedem), obsługująca przede wszystkim przypisaną do siebie sekcję instrumentu. Manuały często mają nazwy, zazwyczaj będące jednocześnie nazwami sekcji przez nie obsługiwanych, np:

· Główny (niem. Hauptwerk, ang. Great Organ, fr. Grand Orgue) – sekcja główna, wyposażona prawie zawsze w pełną piramidę pryncypałową opartą na głosie 16' lub 8'.

· Pozytyw (niem. Positiv, ang. Choir, fr. Positif) – sekcja głosów akompaniujących, bazująca zwykle na pryncypale czterostopowym. Wersją pozytywu jest pozytyw balustradowy, znany też jako pozytyw plecowy (Rückpositiv), gdyż znajduje się za plecami siedzącego tyłem do ołtarza organisty. Szafa tej sekcji jest zawieszona na balustradzie chóru i stanowi całkowicie odrębny element architektoniczny w bryle instrumentu. Bywa, iż organmistrzowie nazywają pozytywem sekcję umieszczoną wewnątrz głównej szafy organowej, ale odpowiadającą pozytywowi pod względem dyspozycji.

· Echo (niem. Schwellwerk, ang. Swell, fr. Récit expressif) – sekcja głosów umieszczonych w tzw. szafie ekspresyjnej zamykanej żaluzją sterowaną przez organistę odpowiednią dźwignią (zwykle nożną), pozwalającą regulować głośność dźwięku.

· Brustwerk – sekcja głosów znajdujących się tuż nad grającym, w szafce zamykanej drzwiczkami, lub niekiedy, we współczesnych instrumentach, żaluzją. Podstawą tej sekcji najczęściej jest pryncypał dwustopowy.

· Solo – sekcja gromadząca głosy solowe, głównie wysokociśnieniowe labialne i językowe (IV manuał w archikatedrze wrocławskiej, IV manuał organów symfonicznych w bazylice w Licheniu).

· Orchestral – sekcja gromadząca głosy imitujące brzmienia grup instrumentów orkiestry symfonicznej (np. smyczki); sekcja bardzo popularna w wielkich organach angielskich i amerykańskich przełomu XIX i XX wieku.

· Bombarde.

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Walze_und_Schwelltritt.jpg/220px-Walze_und_Schwelltritt.jpg,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Rohrenglocken.jpg/220px-Rohrenglocken.jpg

Klawiatura nożna. Widoczne klawisze pedałowe, wałek crescendowy, pedał szafy żaluzjowej i nożne przyciski kombinacji

Pedał (z łac. pes, pedis – noga) to klawiatura nożna. Obsługuje ona najniższe głosy organowe (32, 16 i 8-stopowe), podkreślające i uzupełniające brzmienie instrumentu w basie. W sekcji pedału występują także głosy o wyższym stopażu (np. Chorałbas 4', Rauchpfeife 2'), oraz mikstury i głosy językowe. W amerykańskim budownictwie organowym spotyka się głosy 64' (64-stopowe), które generują infradźwięki.

W jednych organach jest nawet głos 128-stopowy[9].

Włączniki rejestrowe[edytuj | edytuj kod]

Włącznik rejestrowy (głos, rejestr) włącza poszczególne grupy piszczałek o odrębnym brzmieniu (flet, fagot) i często o odrębnej wysokości dźwięku (m.in. 16-stopowe, 8-stopowe, 4-stopowe). Tak zwany „stopaż” rejestru określa długość największej piszczałki danego głosu w stopach i jego wysokość w stosunku do notacji muzycznej. Np. określenie 8' (głos „ośmiostopowy”) oznacza, że największa piszczałka tego głosu odpowiadająca dźwiękowi „C” (C „wielkie” w pisowni) ma osiem stóp długości i nie jest rejestrem transponującym. Naciskając klawisz „C” (C „wielkie”) przy włączonym rejestrze 8', uruchamiamy piszczałkę wydającą tenże dźwięk „C”. Rejestr 16' („szesnastostopowy”) transponuje o oktawę w dół (klawiszowi „C” odpowiada wówczas w brzmieniu dźwięk „C1” – C „kontra”). Rejestr 32' („trzydziestodwustopowy”), spotykany w Europie tylko w pedale, transponuje o dwie oktawy w dół – naciskając klawisz „C” odzywa się piszczałka „C2” (C „subkontra”). Z kolei registry 4', 2' i 1' generują dźwięki o częstotliwości wyższej o jedną, dwie lub trzy oktawy od tonu zapisanego w nutach – przykładowo: klawiszowi „C” (C „wielkie”) odpowiadają wtedy dźwięki „c”, „c1”, „c2” (c „małe”, c „razkreślne”, c „dwukreślne”).

Urządzenia dodatkowe[edytuj | edytuj kod]

W organach czasem występują urządzenia dodatkowe. Pozwalają one wzbogacić i urozmaicić brzmienie instrumentu oraz stanowią istotne ułatwienie w grze. Urządzenia dodatkowe:

Dzwony rurowe

· Tremolo, tremulant – urządzenie powodujące wibrację dźwięku wydobywanego przez piszczałki. Działa poprzez zakłócanie stabilności ciśnienia w rezerwuarze.

· Echo, szafa ekspresyjna, szafa żaluzjowa – urządzenie zamykające część szafy organowej z piszczałkami sekcji echo za pomocą ruchomych żaluzji. Daje to organiście możliwość zwiększania lub zmniejszania siły głosu piszczałek z tejże sekcji. Echo jest najczęściej sterowane dźwignią pedałową. Bardzo rzadko występują przełączniki ręczne do sterowania żaluzjami szafy ekspresyjnej.

· Crescendo – urządzenie pozwalające na stopniowe włączanie kolejnych, coraz głośniejszych kombinacji rejestrowych. Organista dokonuje tego za pomocą specjalnej dźwigni nożnej lub (częściej) wałka umieszczonego tuż nad klawiaturą pedałową. Organy wyposażone w Crescendo mają zazwyczaj wskaźnik informujący, czy w danym momencie używana jest kombinacja bliższa w brzmieniu piano czy tutti.

· Tutti – urządzenie włączające wszystkie głosy w organach. Czasem istnieje możliwość nadrzędnego wyłączenia głosów językowych.

· Połączenia, „Koppeln”, kopulacje – urządzenie pozwalające na łączenie ze sobą manuałów lub manuałów z pedałami. Podczas gry na jednej z klawiatur można wówczas korzystać z głosów (rejestrów) przyporządkowanych do innej klawiatury (ew. do kilku innych klawiatur naraz).

· Wolne kombinacje – dają możliwość ustawienia za pomocą dodatkowych przełączników rejestrowych dowolnie wybranych kombinacji głosów i późniejsze włączenie/wyłączenie tychże kombinacji podczas gry jednym przełącznikiem.

· Stałe kombinacje – kombinacje „zaprogramowane” przez budowniczego instrumentu. Zwykle są to: p (piano), mf (mezzoforte), f (forte), ff (fortissimo) oraz tutti (włącza wszystkie głosy i połączenia klawiatur danego instrumentu).

· Instrumenty perkusyjne – są umieszczane w organach od dawnych czasów. Najpopularniejszymi są: dzwony (dzwony rurowe) umieszczane zarówno w sekcji pedału, jak i w manuałach; tympan, Horrible (odmiana tympanu, występuje prawdopodobnie w jedynym egzemplarzu w Leżajsku); dzwoneczki (Zimbelstern) umieszcza się w odpowiednim mechanizmie – często w ozdobnej gwieździe – który wirując, powoduje obijanie się serc dzwonków o ich czaszę. Szczególnie rozbudowaną „sekcję perkusyjną” miały tzw. organy kinowe, budowane głównie w Stanach Zjednoczonych.

· Setzer – jest to swego rodzaju komputer zapamiętujący dużą liczbę wolnych kombinacji. Występuje tylko w organach o trakturze rejestrów elektrycznej i mechanicznej ze wspomaganiem elektrycznym, rzadziej w elektropneumatycznej.

Traktura[edytuj | edytuj kod]

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Bazylikalezajsk2.jpg/220px-Bazylikalezajsk2.jpg,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Roller_board_with_rollers_and_trackers.jpg/220px-Roller_board_with_rollers_and_trackers.jpg

Organy w Leżajsku

Elementy mechanicznej traktury gry – tzw. mechanizm wałkowy

Ze względu na funkcję traktury wyróżniamy w organach jej trzy rodzaje:

· traktura gry – rozwiązanie jakie zastosowano przy komunikacji klawisz – zawór (wentyl) na wiatrownicy;

· traktura rejestrowa (registrowa, registratury) – rozwiązanie jakie zastosowano do uruchamiania poszczególnych głosów (rejestrów);

· traktura kopulacji (połączeń) – rozwiązanie jakie zastosowano przy łączeniu poszczególnych klawiatur.

Ze względu na konstrukcję trakturę dzielimy na cztery rodzaje:

· mechaniczna – kiedy klawisz (lub w przypadku traktury rejestrowej cięgło, cięgno, manubrium) uruchamia zawór lub zasuwę na wiatrownicy za pomocą dźwigni mechanicznej;

· pneumatyczna – kiedy klawisz z wiatrownicą połączony jest za pomocą ołowianych rurek (lub czasami z innego materiału), wypełnionych powietrzem, którego zmiany ciśnienia, wynikające z naciśnięcia lub zwolnienia klawisza, powodują otwarcie lub zamknięcie zaworu pod piszczałkami. Analogicznie w trakturze rejestrowej;

· elektropneumatyczna – kiedy przy klawiszu znajduje się styk sterujący elektromagnesem uruchamiającym pneumatyczne zawory na wiatrownicy;

· elektryczna/elektromagnetyczna – kiedy przy klawiszu znajduje się styk sterujący zaworem elektromagnetycznym pod każdą piszczałką, a w przypadku traktury rejestrowej pod manubrium znajduje się styk sterujący siłownikiem elektromagnetycznym otwierającym i zamykającym dopływ powietrza do konkretnego rejestru.

Zdarzają się rozwiązania będące kombinacjami powyższych; w przeszłości w dużych instrumentach mechanicznych budowano tzw. Dźwignię Barkera. Była to pneumatyczna maszyna, która miała za zadanie zniwelować duże opory traktury gry, szczególnie przy załączonych mechanicznych połączeniach klawiatur.

Współcześnie buduje się przede wszystkim organy o mechanicznej trakturze gry – i takie są najbardziej cenione przez wykonawców ze względu na brak opóźnienia w zadęciu piszczałki po naciśnięciu klawisza, oraz – co z tego wynika – ze względu na bezpośredni wpływ muzyka na sposób wydobycia dźwięku z instrumentu. W Polsce zdecydowanie dominują instrumenty o trakturze pneumatycznej i elektropneumatycznej, co jest wynikiem swoistego zapóźnienia organmistrzostwa polskiego w XX wieku. Od końca lat siedemdziesiątych XX wieku zaczęto w Polsce budować instrumenty o trakturze mechanicznej (firmy: Kamiński, Truszczyński, Mollin i ostatnio Zych).

Wiatrownica[edytuj | edytuj kod]

Wiatrownica to element układu zasilającego w organach, rozdzielający powietrze pod ciśnieniem do odpowiednich piszczałek. Ogólnie wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje wiatrownic:

· Rejestrowa – podzielona „podłużnie”, tzn. według głosów (rejestrów) stojących na wiatrownicy. W momencie włączenia jakiegokolwiek głosu powietrze wypełnia kanał rejestrowy. Dźwięk odzywa się wtedy, gdy organista przy użyciu traktury gry (klawisza) otworzy wentyl doprowadzający powietrze z kanału rejestrowego do piszczałki. Wiatrownica tego typu ma tyle przegród, ile głosów na takiej wiatrownicy umiejscowiono.

· Tonowa – podzielona „poprzecznie”, tzn. według dźwięków (tonów) które obsługuje. Przegrody (tzw. kancele) biegną w poprzek takiej wiatrownicy. Naciśnięcie klawisza otwiera wentyl (w tym przypadku tzw. klapę) wpuszczający powietrze do kanceli obsługującej jeden dźwięk i wszystkie głosy stojące na wiatrownicy. Odezwą się natomiast tylko piszczałki tych głosów, których zasuwy zostaną otwarte przy pomocy traktury rejestrowej. Wiatrownica tonowa ma tyle przegród („kanceli”) ile klawiszy („tonów”) obsługuje.

Piszczałki i ich menzury[edytuj | edytuj kod]

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Organ_interior_%28organ_pipes%29.jpg/220px-Organ_interior_%28organ_pipes%29.jpg,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png

Piszczałki organowe drewniane i metalowe

Fizyczna interpretacja zjawiska harmonicznych w piszczałce sprowadza się do zwiększających się różnic częstotliwości między częstotliwością rezonansów akustycznych poszczególnych harmonicznych korpusu piszczałki a naturalnym szeregiem harmonicznym generatora (wibrującej wstęgi powietrza pomiędzy wargą dolną i górną) w miarę zwiększania się średnicy korpusu. Wywołane tak tłumienie oddziałuje jak filtr dolnoprzepustowy, gdzie źródłem jest wstęga, a filtrem korpus piszczałki. Różnica pojawia się z kolei przez zjawisko zwane z ang. correction end, występujące w pobliżu punktów końcowych korpusu rury akustycznej (w piszczałce też przy wargach) i jest związane z obniżaniem amplitud tonów komponentów harmonicznych przy poszerzaniu piszczałki – mocniej dla wyższych, a słabiej dla niższych. Chociaż w wielu najstarszych dziełach określenie menzura dotyczy tak długości jak szerokości piszczałek, jednak w czasach nowszych określa zawsze stosunek szerokości do długości piszczałki[potrzebny przypis].

Menzury w sztuce budowy organów obok intonacji uchodzą za najbardziej artystyczny fragment tworzenia warstwy brzmieniowej przez organmistrza. W najstarszych organach piszczałki wszystkich tonów miały jeden wymiar szerokości. Zauważono, że barwa piszczałek jest nierówna na przestrzeni wszystkich tonów. Szybko się przekonano, że nie można też obliczać menzury jako zawsze tej samej części długości piszczałek, tzn. jako zawsze tego samego procentu długości w piszczałkach małych i wielkich. Barwa tonu jeszcze pozostawała nieodpowiednia. Ostatecznie najlepiej brzmiący głos miał menzurę zmieniającą się tylko nieznacznie wolniej niż zmieniała się długość piszczałek. Jeżeli długości piszczałek podwaja się co 12 tonów, to szerokość co 17. W 1855 r. niemiecki profesor Johann Gottlob Töpfer(niem.) wydał pierwsze duże dzieło, ujmujące matematycznie postępy tonowe w powierzchniach przekrojów piszczałek. W 1926 r. konwent we Fryburgu Bryzgowijskim zgromadził organmistrzów z całej Europy^[^{potrzebny przypis}^]. Zderzyły się tam koncepcje Töpfera, jako ujęcia matematycznego, oraz koncepcje ujęcia bazującego na artystycznej intuicji i wyczuciu (np. Oscar Walcker(niem.)). Powrócono ostatecznie do wypróbowanych norm baroku, odrzucono wąskie menzury romantyzmu, odtworzono znaczenie sztuki w kontekście menzurowania i wyprowadzono tzw. Menzurę Normalną. MN określa dla piszczałki C 155,5 mm szerokości, oraz siedemnasty ton jako ton podziału średnicy (w zakresie oktawy stosunek ma się jak 1:1,68), uznając, że tak poprowadzone postępy średnic zapewnią najbardziej jednorodny charakter brzmienia w głosie. Potem w 1936 r. studia nadmenzuracją(niem.) pogłębił znacznie Christhard Mahrenholz(niem.), badając podejście od średniowiecza do połowy XIX w., uzupełniając swoje dzieło licznymi wzorami matematycznymi i podając metody oddziaływania na przebieg menzurowy (w większości oparte na Bédosa de Celles(ang.) – zakonnika, organmistrza francuskiego XVIII w.). Dzisiaj ustalenia fryburskie są fundamentem pracy twórczej organmistrza w zakresie barwy organów^[^{potrzebny przypis}^].

Głosy[edytuj | edytuj kod]

Osobny artykuł: Piszczałka organowa.

Szafa organowa[edytuj | edytuj kod]

Szafa organowa jest to drewniana obudowa instrumentu. Oprócz zabudowy estetycznej szafa spełnia funkcje akustyczne. Prospekt stanowi najbardziej ozdobną i widoczną część szafy. Wzornictwo szaf i prospektów osiągnęło swój szczyt w epoce baroku.

Największe organy piszczałkowe na świecie[edytuj | edytuj kod]

Organy w Atlantic City Convention Hall, USA[edytuj | edytuj kod]

Budowano je od maja 1929 r. do grudnia 1932 r. Znajdują się w ogromnej hali widowiskowo-sportowej, zdolnej pomieścić ponad 41 tysięcy osób. Budynek ma 500 stóp (ponad 160 m) długości. Instrument został wpisany do Księgi Guinnessa jako największe organy świata oraz jako największy i najgłośniejszy instrument, jaki kiedykolwiek zbudowano. Samych najniżej brzmiących głosów (16-stopowych i niższych) tylko w pedale jest ponad 20, a w całych organach jest 10 głosów 32-stopowych. Liczba głosów wynosi 336. Liczba tzw. manubriów – 1236. Dokładna liczba piszczałek nie jest znana, „oficjalna” wynosi 33 114, lecz większość znawców ocenia ją na ponad 32 000; waga instrumentu oceniana jest na 150 ton. Stół gry ma 7 manuałów i 1 pedał. W pedale znajduje się głos Diaphone/Dulzian 64', którego dźwięki w najniższej oktawie są infradźwiękami (od 8 Hz do 16 Hz, podczas gdy człowiek słyszy tylko od 16 Hz a niekiedy dopiero od 20 Hz). Drewniane rezonatory tych piszczałek, zrobione z 785-letnich oregońskich jodeł mają około 20 m długości, a języczki są wzbudzane do drgań specjalnymi urządzeniami rozruchowymi. Powietrze do organów dostarcza siedem wentylatorów elektrycznych o łącznej mocy 600 KM. Najgłośniejszym głosem jest Grand Ophicleide 16', do którego piszczałek powietrze podawane jest pod ciśnieniem 100 cali słupa wody (0,25 bara), a jego siła dźwięku jest sześciokrotnie większa niż najgłośniejsza syrena lokomotywy. Organy nie miały szczęścia, gdyż już w 1944 r. wskutek zalania piwnic budynku przez huragan uszkodzeniom uległ system elektryczny (hala znajduje się kilkaset metrów od wybrzeża Oceanu Atlantyckiego), co wyłączyło go z użytku na długie dziesięciolecia. Od 2004 r. trwa ich remont, którego koszt pochłonie ponad 16 milionów dolarów^[10].

Organy w Hali Stulecia[edytuj | edytuj kod]

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Wroclaw_CatholicCathedral_Console.jpg/220px-Wroclaw_CatholicCathedral_Console.jpg,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png

Kontuar organów Hali Stulecia, obecnie w archikatedrze wrocławskiej

W latach 1911–1913, 1937 firma Sauer z Frankfurtu nad Odrą we wrocławskiej Hali Stulecia zbudowała największe ówcześnie organy na świecie. Instrument miał 222 głosy, w tym 50 głosów językowych. Jednak po wojnie Hala wraz z instrumentem została zaniedbana i niszczała. Część głosów została rozkradziona. W latach 1950–1952 firma Biernacki zainstalowała organy w archikatedrze wrocławskiej, uzupełniając ubytki w dyspozycji piszczałkami z innego instrumentu firmy Sauer, z wrocławskiego kościoła Pamięci Króla Gustawa Adolfa. Do czasów dzisiejszych przetrwał w całości stół gry (przygotowany pod 222 rejestry), który jest nadal używany. Obecnie organy mają 151 głosów, w tym 27 zainstalowanych nad sklepieniem prezbiterium, oraz mają 13 275 piszczałek (dawniej instrument liczył 16 706 piszczałek). Planowana jest gruntowna przebudowa instrumentu wraz z przywróceniem dyspozycji z 1937.

Zobacz więcej w artykule Hala Stulecia we Wrocławiu, w sekcji Organy wielkie.

Największe organy piszczałkowe w Polsce[edytuj | edytuj kod]

Klasyfikacja ze względu na budowę instrumentu[edytuj | edytuj kod]

· Kryterium: liczba głosów;

· Każde organy wyposażone we własny stół gry są osobnym instrumentem;

· Jeśli połączone zostały dwa lub więcej instrumentów – łączną liczbę głosów podano w nawiasie.

1. Archikatedra św. Jana Chrzciciela, Wrocław – 151 głosów

2. Bazylika jasnogórska, Częstochowa – 105 głosów (120 łącznie z organami w prezbiterium)

3. Bazylika archikatedralna Świętej Rodziny, Częstochowa – 101 głosów (117 łącznie z organami w prezbiterium)

4. Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie, Gdańsk – 96 głosów (113 łącznie z organami małymi)

5. Filharmonia Bałtycka, Gdańsk – 91 głosów

6. Kościół Najświętszego Serca Jezusa, Gdynia – 87 głosów (102 łącznie z organami w prezbiterium)

7. Bazylika Bożego Ciała, Kraków – 83 głosy (w tym 3 nie założone)^[11]

8. Bazylika Najświętszej Maryi Panny Licheńskiej, Licheń Stary – 81^[12] głosów (wszystkie instrumenty w tym wnętrzu: łącznie 157 głosów rozłożonych w osobnym kontuarze zbiorczym na 6 manuałów i 1 pedał: organy południowe 81 gł., organy zachodnie 52 gł., organy wschodnie 8 gł., pozytyw wschodni 8 gł., pozytyw zachodni 8 gł. – organy wschodnie i oba pozytywy nie mają własnych stołów gry^[13])

Klasyfikacja ze względu na liczbę głosów obsługiwanych ze stołu gry[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na łączną liczbę głosów rozdysponowanych w jednym stole gry.

1. Bazylika Najświętszej Maryi Panny Licheńskiej, Licheń Stary – 157 głosów

2. Archikatedra św. Jana Chrzciciela, Wrocław – 151 głosów

3. Bazylika jasnogórska, Częstochowa – 120 głosów

4. Bazylika archikatedralna Świętej Rodziny, Częstochowa – 117 głosów

5. Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie – 113 głosów

6. Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, Gdynia – 104 głosy

7. Filharmonia Bałtycka, Gdańsk – 91 głosów

8. Bazylika mniejsza pw. św. Antoniego Padewskiego, Rybnik – 88 głosów

9. Kościół św. Pawła Apostoła, Ruda Śląska – 87 głosów

10. Bazylika Bożego Ciała, Kraków – 83 głosy

11. Kościół św. Kazimierza, Białystok – 80 głosów

12. Kościół Jezuitów, Jastrzębia Góra – 76 głosów[14]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

1. ↑ UNESCO ICH: Organ craftsmanship and music (ang.). [dostęp 2017-12-09].

2. ↑ John N.D. Kelly: Encyklopedia papieży. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1997, s. 109–110. ISBN 83-06-02633-0.

3. ↑ Mała encyklopedia muzyki, PWN, Warszawa 1970.

4. ↑ ^{Skocz do:a} ^b ^c ^d ^e J. Kukla, 2000: Zabytkowe organy Karla Kuttlera w kościele ewangelickim w Białej (Bielsko-Biała) jako przykład instrumentu klasycystycznego. Organy na Śląsku II, „Zesz. Nauk. AM Katowice”, 30; s. 131–146.

5. ↑ M. Markuszewski, Kościół Ewangelicki w Białej, Bielsko-Biała 2003, Wirtualne Centrum Organowe.

6. ↑ K. Zacharski, 2009: Amatorski leksykon organowy.

7. ↑ J. Kukla, 1991: Boże narodzenie w polskiej muzyce organowej, Biblioteka Bielska Białej, Augustyna Ośrodek Wydawniczy.

8. ↑ W. Kopeć, 2009: Przemiany konstrukcyjno-brzmieniowe w europejskim budownictwie organowym w XVIII i XIX wieku, Wirtualne Centrum Organowe.

9. ↑ The 64ft and 128ft pedal organ stop experiment. latribe 2008-10-08. [dostęp 2019-03-19].

10. ↑ Oficjalna strona internetowa instrumentu.. [dostęp 2017-10-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-27)].

11. ↑ Parafia Bożego Ciała w Krakowie: Organy [dostęp 2021-05-11].

12. ↑ Zakłady Organowe Zych, por. baza MusicamSacram.

13. ↑ Michał Szostak, Licheńskie organy na tle największych instrumentów Polski, Europy i świata, Licheń Stary: Zakład Gospodarczy „Dom Pielgrzyma”, 2017, ISBN 978-83-64126-14-7, OCLC 1005163172.

14. ↑ Roman Kościelniak, Tomasz Rozpędowski: Jastrzębia Góra. Plebiscyt na organistę roku (pol.). W: puck.naszemiasto.pl [on-line]. naszemiasto.pl, 2014-01-13. [dostęp 2016-04-16].

Niebiańskie brzmienie. Krótka historia organów w Kościele

Łukasz Wojciechowski

Fot.

Dziś nie potrafimy wyobrazić sobie bez nich żadnej Mszy Świętej. Brak akompaniamentu tego instrumentu czyni śpiew uboższym, mniej wzniosłym. Nic dziwnego, że organy stanowią dla nas integralną część Kościoła, skoro ich zastosowanie w liturgii datuje się już na VII wiek p.Chr.

Ewolucja

Pierwowzorami organów były niewielkie instrumenty dęte jak dudy czy fletnia Pana. Jednak wykorzystanie siły ludzkich płuc musiało być na tyle męczące, że podjęto próby zastąpienia ich mechanizmem. Efektem był miech sprężający powietrze oraz zainstalowanie wentyli, które doprowadzały je do poszczególnych piszczałek. Twórcą pierwszego instrumentu, który można nazwać organami w pełnym tego słowa znaczeniu, był żyjący w Aleksandrii wybitny grecki matematyk i konstruktor Ktesibios (285-228 a.Chr.). Jako że ciśnienie powietrza w jego „wynalazku” regulowane było za pomocą dużego zbiornika wypełnionego wodą, owe organy noszą miano „wodnych” bądź „hydraulicznych”. Znalazły one powszechne zastosowanie w antycznym amfiteatrze, gdyż emitowały dźwięk znacznie głośniejszy aniżeli pozostałe ówczesne instrumenty muzyczne.

Mechanizm hydrauliczny z czasem zastąpiono skórzanymi miechami sprężającymi powietrze. Dziś organy takie nazywa się pneumatycznymi.

W epoce średniowiecza znacznym osiągnięciem było wybudowanie organów w opactwie Abbington oraz w benedyktyńskim Winchester. Te drugie, wzniesione około 980 r., miały aż 26 miechów i około 400 piszczałek. Co ciekawe, posiadały dwie klawiatury zlokalizowane naprzeciwko siebie, w związku z czym do gry angażowano dwóch organistów. Z przełomu X i XI w. pochodzi także pierwszy, anonimowy traktat dotyczący budowy organów „De mensura fistularum”.

Początkowo organy posiadały klawisze przesuwane, a nie znane nam – naciskane. Wpływało to, oczywiście, na ówczesną technikę gry. Klawisze naciskane pojawiły się około XI w. Ich rozmiary były jednakże olbrzymie: długość osiągała 50 cm, szerokość zaś 15 cm. Dźwięki wydobywano uderzając w klawiaturę pięściami bądź łokciami. Co gorsze, po wciśnięciu klawisze same nie powracały do pozycji wyjściowej.

Technika budowy organów swój znaczny rozwój zanotowała w wieku XIV. Wtedy między innymi powstała klawiatura obsługiwana palcami, a także klawiatura nożna. Jednym z pierwszych kościołów, w którym zbudowano organy z tym drugim typem klawiatury, był kościół św. Małgorzaty w Kętach. Ich autor, Jan Wanc, organmistrz z Żywca, dokonał tego w 1381 r. U końca XIV w. w budowie organów stosowano już głosy solowe, czyli szeregi piszczałek, które imitowały brzmienie innych instrumentów.

Około XV w. wykształcił się nowy typ organów, zwany dziś „renesansowymi”.

https://www.przewodnik-katolicki.pl/Archiwum/upload/pics/Muzyka_koscielna_12_09_RW.JPG

W znamienitszych świątyniach chrześcijańskich normą stały się instrumenty z dwoma klawiaturami manualnymi i jedną nożną. Części instrumentu zaczęto powoli lokować w tzw. szafie organowej. Okres baroku nie przyniósł poważnych zmian w samym mechanizmie funkcjonowania instrumentu. Charakterystyczne dla tej epoki stały się raczej przepiękne formy architektoniczne organów.

Wielki przełom dokonał się dopiero w wieku XIX. W dobie błyskawicznie postępującej industrializacji budowano instrumenty, których liczba głosów przekraczała już sto (katedry w Rydze czy w Wiedniu). Nowe rozwiązania techniczne pozwoliły praktycznie zlikwidować opór podczas gry na klawiaturze manualnej. W tym okresie organy zaczęły „wychodzić” z kościołów, stając się ponownie instrumentem wykorzystywanym w aulach koncertowych czy w teatrze.

Obecność w Kościele

Organy nie od razu pojawiły się w świątyniach chrześcijańskich. U podstaw tego legły zapewne obawy, by liturgia Kościoła nie przesiąkła elementami kultów pogańskich, którym organy nie były obce. Przełom nastąpił w roku 666, gdy papież Vitalianus wydał dekret zezwalający na instalowanie tych instrumentów w kościołach.

Od VII w. prymitywna gra organowa stanowiła podporę dla śpiewu liturgicznego. Udoskonalanie instrumentu i techniki gry sprawiło, że organy stały się znakomitym akompaniamentem dla chórów wielogłosowych. Dziś w dokumentach kościelnych podkreśla się przede wszystkim doniosłość brzmienia organowego. W Konstytucji o Liturgii Świętej Soboru Watykańskiego II czytamy: „W Kościele łacińskim należy mieć w wielkim poszanowaniu organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego brzmienie ceremoniom kościelnym dodaje majestatu, a umysły wiernych podnosi do Boga i spraw niebieskich” (KL 120). Ponadto w dokumencie „Musicam Sacram” z 1967 r. zapisano, że akompaniament na instrumentach muzycznych winien „podtrzymywać śpiew, ułatwiać udział w czynnościach liturgicznych i przyczyniać się do głębszego zjednoczenia zgromadzonych wiernych” (MS 64). Zgodnie z instrukcją o muzyce liturgicznej, organy winny się znajdować w każdym kościele w Polsce (Instr. Ep. Pol. 1979, 28). Należy jednak pamiętać, że pełnią one w liturgii funkcję służebną. Organista akompaniuje śpiewom uczestników nabożeństwa i nie powinien ich zagłuszać (MS 64). Gra solowa jest dopuszczalna na wejście, podczas Ofiarowania, Komunii oraz na zakończenie Mszy Świętej. Swoją biegłością i talentem muzyk może popisywać się na koncertach organizowanych poza nabożeństwami.

Giganci

Najpotężniejsze organy na świecie znajdują się w Atlantic City Convention Hall w USA. Liczba głosów w tym instrumencie wynosi 336, liczba piszczałek zaś 33 114. Do Księgi rekordów Guinnessa wpisano je nie tylko jako największe organy świata, lecz także jako największy i najgłośniejszy instrument.

W Polsce pozycję lidera (pod względem liczby głosów) zajmują organy w archikatedrze św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu (150 głosów). Za nimi plasuje się instrument z bazyliki archikatedralnej Świętej Rodziny w Częstochowie (101 głosów). Miejsce trzecie należy do organów w bazylice archikatedralnej w Gdańsku – Oliwie (96 głosów).